Đền Hoành Đông thờ Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng người ở trang Đoàn Tùng, phủ Thượng Hồng tỉnh Hải Dương từng làm quan dưới thời vua Lý Hiển Tông và Lý Chiêu Hoàng. Sau khi nhà Trần lên ngôi, các trung thần nghĩa sỹ trong triều nhất loạt từ quan. Để tỏ lòng trung thành với nhà Lý, Đoàn Thượng đã tập hợp những người dân từ các vùng chống lại nhà Trần nhưng không thành công. Ông mất vào tháng Chạp năm Mậu Tý. Sau khi ông mất nhân dân trong vùng đã lập đền thờ để tưởng nhớ một con người có tấm lòng trung nghĩa.

Ngoài ra, Đền Hoành Đông còn thờ Cao Sơn Đại Vương và Đại Hải Đại Vương. Đây là những vị thần trong truyền thuyết dân gian, biểu tượng cho sức mạnh của tự nhiên và cũng là đặc trưng tín ngưỡng của nhiều cư dân vùng ven biển- những người thường xuyên phải đương đầu với thiên tai, bão lũ với ước mong các thần luôn bảo trợ, che chở cho nhân dân địa phương được yên ổn làm ăn, tránh được lụt lội để xây dựng quê hương ngày thêm giàu đẹp.

Công trình đền chính làng Hoành Đông

Theo các cụ cao niên trong làng kể lại vào khoảng năm 1680 các vị tổ của các dòng họ Phan, Trần, Nguyễn, Phạm từ làng Đông Gốm huyện Đường Hòa, tỉnh Hải Dương đưa con cháu về vùng đồng bằng ven biển trấn Sơn Nam Hạ để khai phá vùng đất bồi. Sau khi làng mạc hình thành, cuộc sống đã đi vào ổn định, các vị tổ đặt tên làng là Hoành Đông. Mảnh đất Hoành Đông ngày nay trước đây còn có tên gọi khác là Hoành Nhất nằm trong lục hoành của huyện Giao Thủy bao gồm: Hoành Nhất, Hoành Nhị, Hoành Tam, Hoành Tứ, Hoành Nha, Hoành Lộ thuộc phủ Thiên Trường. Căn cứ vào nội dung hai đạo sắc phong hiện đang lưu giữ tại đền có niên hiệu Cảnh Hưng năm thứ 44 (1783) và Cảnh Thịnh năm thứ nhất (1793), đặc biệt là bản thần phả Đền Hoành Nhị được viết vào năm Vĩnh Hựu thứ hai (1736) thì vào năm Hoằng Định thứ 12 (1612) có quan tri phủ Thiên Trường là Ngô Văn Phúc đã hướng dẫn việc đo đất kê khai lập nên làng xã trong đó có trang Hoành Nhất đã được hình thành và phát triền từ thời Hậu Lê.

Năm 1933 huyện Giao Thủy được thành lập và tách ra khỏi phủ Xuân Trường. Trung tâm huyện lỵ chuyển về xây dựng trên đất làng Hoành Đông, Diêm Điền. Hiện nay đã trở thành thị trấn Ngô Đồng, đang giữ vị trí là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của cả huyện.

Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, làng Hoành Đông cùng Diêm Điền, Đông Bình hợp thành xã Bình Hòa thuộc tổng Hoành Nha huyện Giao Thủy. Đến năm 1947 thôn Hoành Đông, Đông Bình sáp nhập thành xã Đông Hòa. Đến tháng 7 năm 1952, Đông Bình và Diêm Điền hợp nhất thành xã Giao Điền Hòa. Năm 1956 cải cách ruộng đất Giao Điền Hòa tách thành 2 xã Giao Hòa, Giao Hợp. Năm 1957 cả Giao Hợp đổi tên thành xã Giao Bình, sáp nhập với Giao Hòa thành xã Bình Hòa. Ngày 31/4/1986, thị trấn Ngô Đồng được thành lập gồm các thôn: Hoành Nhị, Hoành Đông và 4 xóm thôn Diêm Điền. Đền chùa Hoành Đông ngày nay nằm trên khu I của thị trấn Ngô Đồng.

Đền Hoành Đông quay về hướng Đông Nam, phía trước cửa đền là nghi môn có 3 cửa, chính giữa là cửa lớn xây theo kiểu chồng diêm hai tầng tám mái, hai bên xây theo kiểu cổ đẳng.

Công trình đền chính xây theo kiểu chữ "Đinh" gồm: tiền đường 3 gian, trung đường 3 gian, hậu cung 1 gian. Hai đầu hồi xây kiểu bít đốc tạo bờ bảng, bộ nóc đắp họa tiết “lưỡng long chầu nguyệt” theo phong cách thời Nguyễn.

Bộ khung tiền đường thiết kế theo kiểu giá chiêng chồng rường trốn cột, nối từ cột cái đến cột hiên là hệ thống xà đinh gia công dạng xà má chai truyền thống. Nghệ thuật trang trí được tập trung vào gian giữa với đề tài hoa lá cách điệu và tứ linh.

Trung đường 3 gian dựng theo lối “tứ trụ mê cốn”, bộ khung gồm hai cột cái nằm chính giữa hai cột quân nằm hai bên. Bộ vì kèo làm theo nối “mê cốn ” xuyên suốt 3 gian trung đường, mỗi gian lại được chia thành 3 khuông cửa bao gồm một cưả giữa và hai cửa bên. Trên mỗi khuông cửa là đề tài “lưỡng long chầu nguyệt”. Thông qua những đường chạm sắc nét, nghệ nhân đã diễn tả sinh động đề tài trang trí với những con rồng tạo dáng linh hoạt, đầu ngẩng cao hơn mặt tấm mê, chòm râu uốn lượn cùng với thân hình mềm mại.

Tòa hậu cung có một gian nối tiếp với trung đường qua khung gỗ của vách thuận. Đây là nơi thờ tự trang nghiêm và linh thiêng của ngôi đền, đặt chính giữa là khám và bài vị Đức Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng, bên phải có bài vị thờ thần Cao Sơn, bên trái có khám và tượng thờ Đại Hải đại vương.

Hoành Đông là một địa phương hiện còn lưu giữ được nhiều nét sinh hoạt văn hóa dân gian đặc sắc. Hằng năm tại khu di tích, nhân dân thường tổ chức các sinh hoạt lễ hội truyền thống như: lễ rước đuốc đêm giao thừa, lễ “hạ điền, thượng điền” cầu mùa màng bội thu vào trung tuần tháng 6 Âm lịch. Trong tất cả những nét sinh hoạt văn hóa tại đây, tiêu biểu nhất là trò chơi “thổi cơm thi” vào ngày 15 tháng 2 Âm lịch. Đây là trò chơi được lưu truyền từ đời nay qua đời khác và được lưu giữ cho tới ngày nay, thu hút được sự tham gia của đông đảo cộng đồng dân cư trong vùng.

Cũng như một số các di tích của huyện bên cạnh việc thờ tự phục vụ cho đời sống tâm linh, trong hai cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc, đặc biệt là trong kháng chiến chống Pháp, mặc dù bị địch kìm kẹp trong sự khủng bố gắt gao, Đền Hoành Đông vẫn là cơ sở tin cậy cho nhiều cán bộ đảng viên. Khu di tích đã là nơi thành lập và duy trì một đường dây liên lạc hết sức quan trọng thông qua bến đò “Cống Chúa” để từ khu du kích sang vùng tự do Thái Bình trong thời kỳ “hai năm bốn tháng", góp phần không nhỏ vào sự nghiệp đấu tranh giành tự do cho dân tộc.

Với những giá trị lịch sử, văn hóa tiêu biểu đó, năm 2002 Đền – Chùa Hoành Đông đã được UBND tỉnh Nam Định cấp bằng Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh để bảo tồn và phát huy giá trị tốt đẹp, giáo dục truyền thống yêu quê hương đất nước cho thế hệ hôm nay và muôn đời sau./.